Er barnið kvíðið?

Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO) hefur spáð því að árið 2030 verði þunglindi í fyrsta sæti yfir mest "íþyngjandi" (disease burnden) sjúkdóma á heimsvísu.  Það þýðir að þau börn og ungmenni sem nú ganga um á jörðinni eru í meiri áhættu að þróa með sér þunglyndi en nokkur önnur kynslóð hingað til (svo vitað sé að minnsta kosti).  

Rannsóknir hafa sýnt fram á að kvíðnir einstaklingar hafa minna þol gegn þeim erfiðleikum og áföllum sem lífinu fylgir.  Þess vegna ættum við fullorðnu einstaklingarnir að gera allt sem við getum til að vera á verði; hjálpa þeim börnum sem kljást við kvíða og ekki síður fyrirbyggja að börn þrói með sér kvíða. Kvíði sem fær að malla óáreyttur þróast yfir í hamlandi þráhyggjukenndar áhyggjuhugsanir sem hamla eðlilegum þroska og getur komið í veg fyrir að einstkalingurinn njóti hæfileika sinna.  Þess vegna ættum við nú að vinna markvisst að forvörnum.  

Forvarnir lukkast best þegar unnið er með blessuð börnin.  Það er auðveldara að stoppa af hugsanaskekkjur og leiðrétta þær hjá börnum, áður en þær ná að festast í undirvitundinni þannig að við sem fullorðnir einstaklingar verðum orðin svo samsama þessum kvíðahugsunum að við áttum okkur jafnvel ekki á hvaðan þær koma eða trúum því að svona eigi lífið bara að vera; kvíðadrifið og áhyggjufullt.  

Ég hef sett saman eftirfarandi texta til hjálpar foreldrum og uppalendum  (að sjálfsögðu gætu fullorðnir líka haft gagn af): 

 

Kvíði hjá börnum.

Birtingarmynd kvíða er þríþætt; hugræn, líkamleg og hegðunarteng.

1.        Hugræn birtingarmynd kvíða:  Kvíðahugsanir, þráhyggja gagnvart ókomnum atburðum, bæði raunverulegum og ímynduðum og yfirleitt með neikvæðri útkomu.

2.       Líkamleg birtingarmynd kvíða:  Einkenni eins og stutt og grunn öndun, svimi, hraður hjartsláttur, skjálfti, vöðvaspenna, svitamyndun, munnþurrkur, flökurleiki, þreyta.

3.       Kvíðatengd hegðun:  Grátköst, kækir, fælni, síendurtekin athöfn, svefntruflanir, aðskilnaðarótti, eirðarleysi, áráttuhegðun.

 

Hvað orsakar kvíða hjá börnum?

Oft virðist sem kvíðaraskanir liggi í fjölskyldum; skýringanna er líklegast bæði að leita í genunum en einnig að börn læra hegðunarmynstur sitt af fjölskyldumeðlimum og tileinka sér því kvíðahegðun. 

·         Umhverfisþættir;  alist barn upp við mikla stjórnsemi verða þau oft kvíðin yfir að standa ekki undir kröfum eða vegna óvissu og ótta um viðbrögð uppalenda.  Einnig geta börn, sem alast upp við ofurverndandi aðstæður þar sem uppaldendur eru sífellt að vara við eða koma í veg fyrir mögulegar hættur, þróað með sér kvíða.

·         Breyttar aðstæður;  dauðsföll, skilnaður, sjúkdómar foreldra, nýtt systkyn, alvarlegir atburðir, skólaskipti eða hvað annað sem barnið á erfitt með að skilja eða vinna úr  getur valdið kvíðaröskun.

·         Líkamlegir sjúkdómar;  kvíði getur verið birtingarmynd sjúkdóma s.s. í skjaldkirtli eða hjarta, æxli sem trufla hormónamyndun og efnaskiptasjúkdómar.  Þessar orsakir eru sjaldgæfar, en full ástæða að útiloka.

·         Fráhvarf;  ýmis lyf geta valdið líkamlegum kvíðaeinkennum og sömuleiðis neysla koffeins og sumra orkudrykkja. 

 

Hvað viðheldur kvíðaeinkennunum?

·         Tenging við atburði;  t.d. hvítur sloppur getur kallað fram kvíða ef barn hefur slæma reynslu af töku blóðsýnis.  Þessi ótti getur síðan undið upp á sig og smitað yfir á allt sem tengist heilbrigðisstofnunm.  Hér er í raun átt við kvíða sem tengist ýmis konar fælni.

·         Að forðast aðstæður;  ef barnið kemst upp með að forðast sífellt kvíðavaldandi aðstæður fá þau ekki tækifæri til að læra að höndla það sem olli kvíðanum.  Í huga barnsins virðist hættan verri og verri eftir því sem það fær að sniðganga aðstæðurnar lengur.

Kvíða-umbun;  með því að leyfa barninu að forðast kvíðavaldandi aðstæður er verið að styrkja það í trúnni um að full ástæða sé fyrir kvíðanum, og þannig vex kvíðinn smám saman.  T.d. ef barn neitar að fara til tannlæknis og uppalandinn gefur eftir, þá verður léttirinn svo mikill og vellíðunin svo sterk að kvíðatilfinningin verður tæki til að fá umbun.  Annað þekkt form af styrkingu kvíða er þegar barn er myrkfælið og þorir ekki að sofa eitt.  Uppalandinn umbunar barninu með því að leyfa því að sofa hjá sér og þannig fær barnið skýr skilaboð um hversu öflugt stjórtækni kvíði þess er.  Þannig er algegnt að börn fari ómeðvitað að nota kvíða sem leið að umbun og athygli uppalenda sinna.

 

Algengustu kvíðaraskarnir.

·         Almenn kvíðaröskun.  Börn með almenna kvíðaröskun eru með áhyggjur af öllu mögulegu og fá oft kvíðaköst.  Ef ekkert er að gert, þróa þau með sér þörf fyrir að þóknast öðrum, verða meðvirkir einstaklingar og þjást oft af fullkomnunaráráttu.

·         Aðskilnaðarkvíði.  Börn með þessa röskun þola illa að þurfa að kveðja uppalendur sína  eða fara út af heimilinu. Þau eiga erfitt með að byrja í skóla eða tómstundarstarfi og geta þróað með sér félagsfælni.

·         Áráttu-og þráhyggjuhegðun. Þegar barn er upptekið af atburðum eða hegðun svo það hefur hamlandi áhrif á líðan þess.  Þetta getur tekið svo mikið af orku og tíma barnsins að það nær ekki að þroskast eðlilega.

·         Félagsfælni.  Er oftast afleiðing þess að barnið hefur verið með annars konar kvíða, sem hefur komið í veg fyrir eðlilegan félagsþroska.  Ef ekki er að gert, getur kvíðinn orðið sjúklegur og hamlað barninu inn í fullorðinsárin.

·         Áfallastreituröskun.  Ef barn verður fyrir líkamlegum skaða eða andlegu áfalli s.s náttúruhamförum, andlegu/líkamlegu ofbeldi, misnotkun, slysi eða alvarlegum sjúkdómi getur það þróast í langvarandi almennan kvíða.  Atburðirnir þurfa jafnvel ekki að vera stórir í augum fullorðinna, en óþroski barnsins getur valdið því að það misles aðstæður og nær ekki að skilja heildarmyndina.  Því er mikilvægt að bregðast strax við og hlálpa barninu að vinna úr atburðinum.

·         Kvíðaköst.  Bæði börn og fullorðnir með þetta form kvíða, fá kvíðaköst sem geta varað frá fáum mínútum yfir í nokkrar klukkustundir.  Börn sem þjást reglulega af kvíðaköstum geta þróað með sér viðvarandi kvíða gagnvart þessum köstum sem hindrar þau í að taka þátt í rútínu venjulegs lífs. 

·         Vægur kvíði.  Algengt era ð börn upplifi vægan kvíða í nýjum eða krefjandi aðstæðum.  Þetta er eðlilegt og ef rætt er um tilfinningar sem þau eru að upplifa má koma í veg fyrir að þau fari að láta eðlilegan kvíða verða hamlandi. 

 

Meðferð við kvíða ætti að miða að því að finna orsökina og hjálpa barninu að endurskilgreina sýn sína á hann.  Einnig þarf að kenna barninu leiðir til að þekkja og vinna með kvíðatifinninguna þannig að hún verði ekki að stóru og hamlandi vandamáli, því kvíði er jú eðlileg tilfinning sem þarf að hlusta á og þekkja.